پایگاه خبری و تحلیلی سپیدار آنلاین

دکترسیدمرتضی عرب پژوهشگر و جمعیت شناس معتقد است چند سالی است پدیده پنجره جمعیتی درکشور ایجاد شده و فرصتی را برای توسعه اقتصادی و اصلاح الگوی جمعیت فراهم کرده اما این فرصت با بی‌توجهی مسئولین نسبت به بهره‌وری از آن در حال از دست رفتن است.
این جمعیت شناس بیان کرد شاید مطالبی با مضمون حرف های امروزمان بارها در سایت ها یا مجلات مختلف به چشم خورده باشد. اما اهمیت موضوع آنچنان مهم است که نمی توان به راحتی از کنار آن عبور کرد. حرفمان از پیری جمعیت و کاهش نسل جوان کشور تا چندین سال آینده است. حرفی که شاید هزاران بار به گوش مسئولین خورده و هربارکارشناسان جمعیت شناسی به نهادهای مربوطه هشدار داده اند که اگر به فکر راهکاری برای بحران جمعیت یا سونامی سالمندی نباشند، تا چند دهه آینده کشور با بحران روبرو خواهد شد. اما تاکنون هیچ یک از این هشدارهای نگران کننده چه از سوی مسئولین و چه از سوی مردم جدی گرفته نشده است. از طرح های روی میز مانده و تقریباً دست نخورده‌ای همچون، طرح تعالی جمعیت و خانواده و سیاست های کلی افزایش جمعیت خود گواه نادیده گرفته شدن این هشدار و بحران ها است.به عنوان مثال وقتی نرخ مرگ و میرکاهش پیدا می کند و بافاصله چند ساله نرخ باروری افزایش پیدا کند، در این فاصله زمانی، جمعیتی به وجود می‌آید که از آن به عنوان انفجار جمعیت یا پنجره جمعیتی یاد می‌شود. هرچند که حرکت جمعیت کشور به سوی سالمندی و بروز مشکلاتی از جمله: رکود، بحران اقتصادی، پدیده سالمندی بدون حمایت به دلیل تک فرزندی افراد و ورشکستگی سازمان های حمایتی در سال های آینده امری جدی است اما باید گفت اجتناب ناپذیر نیست. خوشبختانه ایران درکنار مواجهه با بحران های جمعیتی، یک فرصت جمعیتی نیز دارد. فرصتی به نام «پنجره جمعیت» که باعنوان فرصت طلایی عبور از رکود جمعیت و سالمندی از آن یاد می شود.وی با بیان اینکه طی سال‌های اخیر نرخ مرگ و میر در کشورکاهش داشته است، عنوان کرد: نزدیک به حدود100 سال است که مرگ و میر در کشور رو به کاهش است اما هنوز به میزان حداقل نرسیده، یعنی هنوز مرگ بر اثر حادثه ها، آلودگی های زیست محیطی و برخی بیماری ها وجود دارد. از دهه ۵۰ نرخ موالید موازی با کاهش مرگ و میرکاهش پیدا نکرد و در دهه ۶۰ این آمار با افزایش نیز روبرو شد، به طوری که با عنوانی به نام «بی بی بمب» Babi bomb روبه‌رو شدیم. در واقع در دهه ۶۰ افزایش جمعیت داشتیم که موجب ایجاد پنجره جمعیتی شد. پنجره جمعیتی در برهه ای از زمان به جهت ایجاد شرایطی در هرم جمعیت کشورها ایجاد می شود و بر اساس آن طی چندین دهه خاص، شمار جوانان یا به عبارتی نیروی کار افزایش می یابد. این پنجره به عنوان راه میانبری برای عبور از مشکلات و پدیده های کاهش یا پیری جمعیت محسوب می شود. راهی که با سیاست گذاری صحیح مسئولان و بهره‌وری اقتصادی از آن می توان به استفاده از نیروی فعال و جوان جامعه پرداخت. ژاپن،کره جنوبی و برزیل و... از جمله کشورهایی بودند که با این فرصت طلایی روبرو شدند و با برنامه ریزی و به کارگیری نیروی های جوان و فعال جامعه توانستند به شکوفایی اقتصادی دست یابند.
فرصت بهره وری از پنجره جمعیتی در حال از دست رفتن است
وی با بیان اینکه در حال حاضر جوانان دهه ۶۰ به عنوان یک نیرو و سهم فعال جامعه محسوب می شوند تصریح کرد: جمعیت فعال به افرادی گفته می شود که ظرفیت بالایی برای فعالیت های اجتماعی و اقتصادی داشته باشند و میانگین سنی این افراد نیز ۱۵ تا ۶۴ سال بوده و این آمار در سال 1400 به حدود 69 درصد رسیده است. در واقع دو سوم جمعیت کشور را جمعیت فعال تشکیل می دهند. در زمان فعلی بالاترین سهم جمعیت فعال را در کشور داریم و از این جمعیت باید به عنوان فرصت بهره وری اقتصادی استفاده شود.این جمعیت شناس با بیان اینکه پنجره جمعیتی معمولاً حدود ۳۰ سال در کشورها به طول می انجامد و این فرصت از سال ۸۵ در کشور شروع و تا سال ۱۴۱۵ ادامه خواهد داشت، عنوان کرد: سال ۱۴۱۵ کشور از پنجره جمعیتی خارج و به سمت سالخوردگی رفته و سهم جمعیت فعال نیز پس از آن سال به سمت کاهش خواهد رفت.وی با بیان اینکه پنجره جمعیتی فرصتی برای شکوفایی اقتصادی و رشدکشورها محسوب می‌شود، عنوان کرد: همه کشورهایی که این دوره زمانی را تجربه کرده اند به خوبی از آن استفاده کرده و در حال حاضر به شکوفایی اقتصادی رسیده اند. منظور از شکوفایی اقتصادی آن است که وقتی حجم بالایی از جمعیت فعال باشند، می توانند فعالیت اقتصادی داشته و موجب رشد و پیشرفت کشور شوند. متأسفانه در ایران با وجود گذشت 15 سال از این فرصت، استفاده آنچنانی برای بهره وری از آن نشده و آمار بالای بیکاری واشتغال و عدم بهره وری از افراد شاغل نشانه آن است.ایشان تأکید دارند: به عنوان هشدار باید هر چه سریعتر از فرصت این پنجره اقتصادی با برنامه‌ریزی و سیاستگذاری های مناسب در دولت انقلابی و مردمی برای شکوفایی اقتصادی استفاده شود. به علاوه لازم است تا از نیروی فعال و جوان کشور نیز بهره وری لازم را ببریم چرا که تا چندین سال آینده از آن عبور خواهیم کرد و از منفعت های این فرصت محروم خواهیم شد.
مسئولین فکری به حال اصلاح الگوی جمعیت کنند
این جمعیت شناس معتقد است: اگر مسئولان در زمان کنونی به ازای هر نفر یک دلار برای اصلاح الگوی فرزندآوری و استفاده از پنجره جمعیتی هزینه نکنند، در آینده نزدیک باید ۲۰ دلار برای حمایت از سالمندی صرف کنند.کاهش جمعیت پدیده ای است که نمی توان حضور پر رنگ آن در کشور را انکار کرد اما پنجره جمعیتی بازه ای است که امکان اصلاح جمعیت و پیشگیری از پیامدهای سونامی سالمندی را به ما می دهد. با وجود جدی و نگران کننده بودن هشدارهای جمعیت شناسان در این زمینه، جای آن است که مسئولین این موضوع را جدی گرفته و با سیاست گذاری و برنامه ریزی برای اشتغال جوانان، فرصت استفاده از این ظرفیت را از دست ندهند.به موازات تحولات جمعیت شناختی در دنیا، ایران نیز تغییرات جمعیت شناختی گسترده ای را تجربه کرده است. همزمان با این تغییرات و تحولات، رفتار باروری و فرزندآوری نیز تغییر یافته و در چند دهه ی اخیر افت شدیدی را در نرخ های باروری خود داشته است به طوری که فرزندآوری در ايران از باروري طبيعي به يك باروري ارادي رسيده و موجب کاهش نرخ باروری کل شده است. ایشان در ادامه اشاره کردندکه منظور از نرخ باروري كل، تعداد فرزنداني است كه جانشين والدين می شوند. اگر اين شاخص کمتر از 1/2 فرزند باشد، به معني كاهش تدريجي جمعيت و در نهایت انقراض نسلي است. بر اساس نتایج مركز آمار ايران و سازمان ملل متحد، در سال 1385 اين رقم براي كل كشور، 8/1 فرزند بود به این معنا، 18 فرزند با 20 نفر از والدين جايگزين مي‌شد كه 2 نفركمتر از حد جانشيني است. اين میزان در سال 99-1398 به حدود 7/1 فرزند براي هر مادر رسيد و همچنان در حال کاهش است. در نتیجه رشد جمعیت کشور نیز طی 30 سال گذشته سیر نزولی داشته و پیش بینی می شود که اگر این روند ادامه داشته باشد در سال 1425 رشد جمعیت کشور به صفر رسیده و پس از آن منفی شود. این جمعیت شناس يادآور شد: گذار باروری در ایران متناسب با تحولاتی بوده است که در ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی و برخی ابعاد سنتی خانواده به وقوع پیوسته و به تغییراتی در نگرشها و ایده آل های مرتبط با ازدواج و باروری و همچنین رفتارهای باروری منجر شده است. با توجه به مباحث فوق افزایش زاد و ولد در ایران به یک دغدغۀ سیاستی مهم تبدیل شده است. دلیل این توجه و حساسیت به چالش احتمالی ناشی از کاهش رشد جمعیت در آینده و کمبود نیروی انسانی کافی و به خصوص نیروی جوان در حوزۀ اقتصاد مربوط می شود به گونه ای که انتظار می رود در دهه های آتی، معضل پیری جمعیت و تمام مشکلات مترتب با آن مانند فشار مالی بر دولت برای تأمین حقوق، بیمه های بازنشستگی و تأمین هزینه های بهداشت و درمان سالمندان فزوني مي يابد. این فعال حوزه جمعیت شناسی تاكيدكرد: لذا بايد برنامه ریزی جامعی در سياست‌های جمعیتی کشور صورت گیرد. از این رو، گرایش به سمت اعمال سیاستهای مشوق رشد جمعیت و ترغیب مردم به افزایش باروری از طریق بزرگترکردن بعد خانواده موجه به نظر می رسد و می توان در قالب یک برنامه ریزی جامع و کامل به اهداف تعریف شده دست یافت و جامعه را از معضلات احتمالی آتی دور نگه داشت.