کتاب در روزگار امید؛ بازسازی فرهنگ در سال گفت‌وگو
سپیدار‌آنلاین: گروه گزارش
در میانه سالی که جامعه ایران پس از دوره‌ای فرساینده از تنش و بی‌اعتمادی، آرام‌آرام به ضرورت بازگشت به گفت‌وگو و عقلانیت فرهنگی پی برده بود، کتاب بار دیگر در مرکز توجه قرار گرفت. هفته کتاب سال ۱۳۹۳ صرفاً یک برنامه فرهنگی نبود؛ نشانه ورود ایران به دوره‌ای تازه بود که در آن فرهنگ، نه حاشیه سیاست، بلکه ابزار ترمیم اجتماعی و احیای گفت‌وگو تعبیر شد.
به گزارش ستاد خبری سی‌وسومین دوره هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران، سال ۱۳۹۳ را باید سال ایستادن ایران بر آستانه فصلی تازه دانست؛ فصلی میان فرسودگی و امید، میان تجربه‌زدگی و بازسازی. جامعه پس از سال‌هایی آکنده از التهاب سیاسی و فشارهای اقتصادی، کم‌کم به ضرورت بازگشت به گفت‌وگو و عقلانیت فرهنگی آگاه شده بود. در دومین سال دولت «تدبیر و امید» بازسازی اعتماد عمومی دیگر فقط مسئله سیاست نبود؛ فرهنگ نیز به صحنه‌ای راهبردی بدل شد. در چنین بزنگاهی، چه نشانه‌ای گویا‌تر از «کتاب» برای آغاز یک مسیر جدی؟ در همین فضا بود که بیست‌ودومین دوره هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران برگزار شد؛ رویدادی که دیگر صرفاً یک مناسبت فرهنگی نبود، بلکه صورتِ بیانیه‌ای اجتماعی به خود گرفته بود. شعار این دوره «ترویج کتاب، ترویج امید» یک شعار تبلیغاتی نبود؛ برآمده از روح زمانه بود: از تمنای جامعه‌ای که می‌خواست میان کاغذ و کلمه، مسیر ساختن آینده را دوباره بازیابد.
اما شاید مهم‌ترین تفاوت این دوره، شیوه افتتاحیه آن بود؛ این‌بار نه در سالن‌های رسمی و اداری، بلکه از مرقد امام خمینی(ره) آغاز شد. در نخستین روز هفته کتاب بیست‌ودوم، سیدعباس صالحی، معاون فرهنگی وقت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی همراه با مدیران و کارکنان وزارتخانه در حرم بنیان‌گذار انقلاب حضور یافت و آیینی از «تجدید میثاق با آرمان‌ها» رقم خورد. این انتخاب نمادین، دو معنا را توأمان حمل می‌کرد: بازگشت به ریشه‌های معنوی انقلاب و تأکید بر پیوند کتاب با ارزش‌های انسانی و هویتی در جامعه‌ای که در پی معنا بود.مسیر نمادینِ حرکت از حرم تا کتابخانه و نمایشگاه، در واقع بازنمایی مسیر تاریخی فرهنگ ایران در آن سال بود: گذار از آرمان به اقدام؛ از ایده به اندیشه؛ از ایمان به آگاهی. گویی این افتتاحیه می‌خواست یادآوری کند که کتاب، تنها ابزار دانستن نیست؛ بلکه زبان دیرپای ایمان، خرد و هویت ایرانی است.
در جست‌وجوی معنا
«ترویج کتاب، ترویج امید»؛ این شعار در روزگاری مطرح شد که جامعه بیش از هر زمان دیگری به واژه «امید» نیاز داشت. در جهانی که سرعت و سطحی‌نگری ذهن‌ها را تسخیر کرده بود، «کتاب» یادآور مکث و تفکر بود. «ترویج کتاب» در این معنا یعنی بازگرداندن انسان به تأمل، گفت‌وگو و جست‌وجوی معنا.
از نشر تا امید
پوستر رسمی این دوره نیز به‌طرزی شاعرانه این مضمون را تصویر می‌کرد: کتابی نارنجی که از دلش نوری گرم می‌تابد. کتاب در این تصویر، دیگر شئ ساکتی بر قفسه نیست، بلکه دریچه‌ای به روشنایی است؛ استعاره‌ای از امیدی که از دل دانایی زاده می‌شود. پوستر طرح کتابی بود که به پنجره‌ای روشن گشوده می‌شد. در روزگاری که سایه ناامیدی آرام زیر پوست جامعه جریان داشت، این تصویر استعاره‌ای از فلسفه سال بود: کتاب نوری است که از تاریکی عبور می‌کند و راه را نشان می‌دهد.
دانایی بی‌مرز
ساختار برنامه‌های این سال نشان می‌داد که سیاست فرهنگی جدید در پی پیوند دادن کتاب با زندگی روزمره مردم است؛ از مسجد و مدرسه گرفته تا کشاورزی و رسانه.
۲۴ آبان – کتاب، مسجد و محرم
۲۵ آبان – کتاب، آگاهی و سبک زندگی
۲۶ آبان – کتاب، فرهنگ و صنعت
۲۷ آبان – کتاب، مدرسه و دانشگاه
۲۸ آبان – کتاب، پدیدآورندگان، خادمان و پیشکسوتان حوزه نشر
۲۹ آبان – کتاب، مدیریت جهادی و توسعه کشاورزی
۳۰ آبان – کتاب و شهروندی
۱ آذر – کتاب، رسانه و فناوری‌های نوین
پایان هفته کتاب با تأکید بر همزیستی میان کتاب و دنیای دیجیتال رقم خورد؛ آینده‌ای که در آن، دانایی مرز ندارد.
خانه کتاب؛ نقطه تلاقی سنت و نوآوری
در سال ۱۳۹۳، خانه کتاب نقشی مرکزی در شکل‌دهی به جریان فرهنگی کشور داشت. این نهاد با برگزاری نشست‌هایی چون «کتاب و سبک زندگی»، «کتاب و سینما» و «کتاب و رسانه» نشان داد که دیگر نمی‌خواهد صرفاً برگزارکننده باشد، بلکه می‌خواهد «اندیشه‌پرداز» حوزه نشر باشد. رونمایی از نرم‌افزار آرشیو مجلات کتاب‌ماه و کتاب‌هفته، افتتاح «کتابخانه تازه‌های نشر ایران» و معرفی نسخه جدید سایت خبرگزاری ایبنا از مهم‌ترین اقدامات فناورانه این نهاد بود؛ گامی در جهت پیوند میان کتاب و فناوری. در این میان، تکریم سردبیران و منتقدان نیز نشان از توجه به پشت‌صحنه جریان فکری داشت. همان‌جایی که کتاب از کالا به فرهنگ تبدیل می‌شود.
کتاب در بستر جامعه؛ از خاک تا افق
در این سال، تلاش شد تا کتاب از مرزهای فرهنگی فراتر رود و به بخشی از زندگی روزمره ایرانیان بدل شود. سازمان جهاد کشاورزی با تجلیل از نویسندگان و اطلاع‌رسانان حوزه کشاورزی، کتاب را به میان جامعه علمی و فنی برد. سازمان محیط زیست با برگزاری نخستین دوره جایزه کتاب سال محیط زیست، نگاه آگاهی‌بخش کتاب را به عرصه زیست‌پذیری و پایداری پیوند زد. این رویکردها نشان داد که کتاب دیگر نه فقط حافظه فرهنگی، بلکه ابزار توسعه ملی است.
در حاشیه و امتداد بیست‌ودومین دوره هفته کتاب، مجموعه‌ای گسترده از برنامه‌ها و رویدادها توسط نهادهای مختلف فرهنگی برگزار شد. ستاد عالی کانون‌های فرهنگی هنری مساجد کشور از کتابداران مساجد استان تهران تجلیل کرد؛ انجمن فرهنگی ناشران بین‌المللی دوازدهمین نمایشگاه بین‌المللی کتب کاربردی و دانشگاهی و انجمن ناشران کتاب دانشگاهی پنجمین نمایشگاه تخصصی کتاب دانشگاهی را برگزار کردند؛ انجمن نویسندگان کودک و نوجوان سومین جشنواره کتابخانه‌های خانگی را برپا کرد. معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نیز مجموعه‌ای از برنامه‌ها از جمله نخستین جشنواره روستاهای دوستدار کتاب، نشست هم‌اندیشی ناشران با شهرداری تهران و اعضای شورای شهر تهران، و آیین تجلیل از خادمان و پیشکسوتان نشر را برگزار کرد.
در همین ایام، بنیاد شعر و ادبیات داستانی ایرانیان نشست «باشگاه پرفروش‌ها» را برگزار کرد و مؤسسه نمایشگاه‌های فرهنگی کشور نشستی برای نقد و ارزیابی حضور ایران در نمایشگاه کتاب فرانکفورت ترتیب داد. همچنین وزارت ورزش و جوانان همایش معرفی نویسندگان جوان برتر را برگزار کرد؛ سازمان حفاظت محیط زیست نخستین جایزه کتاب سال محیط زیست را معرفی کرد؛ و در نهایت نخستین دوره جشنواره مروجان کتاب‌خوانی با هدف تقدیر از فعالان مردمی ترویج کتاب برگزار شد.
استان‌ها؛ کتاب در حرکت
در استان‌ها نیز شور کتاب جریان داشت. در تهران برنامه ملی کتابگردی آغاز شد؛ حرکتی مردمی که وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، معاونان فرهنگی و نویسندگان با حضور در کتابفروشی‌ها مردم را به خرید و گفت‌وگو دعوت کردند. در مدارس سراسر کشور، طرح پنجاه هزار کتابخانه در پنجاه هزار مدرسه کلید خورد؛ حرکتی برای کاشتن بذر مطالعه در دل نسل تازه. در اصفهان، جایزه کتاب سال اصفهان برگزار شد و در فارس، نمایشگاه‌های استانی با استقبال گسترده روبه‌رو شدند. کتاب دیگر محدود به پایتخت نبود؛ ایران در حال بازکشف خود از مسیر واژه‌ها بود.
کتاب به‌مثابه منشور امید
بیست‌ودومین هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران را می‌توان تبلور نگاه تازه‌ای به فرهنگ دانست؛ نگاهی که در آن کتاب، محور وحدت ملی و گفت‌وگوی اجتماعی بود. در روزگاری که سرعت و سطحی‌نگری تهدیدی برای اندیشه بود، این هفته یادآور شد که جامعه‌ای که می‌خواند، جامعه‌ای استوارتر و امیدوارتر است. از منظر اجتماعی، کتاب در سال ۱۳۹۳ دیگر فقط میراث دانایی نبود، بلکه نیرویی برای بازسازی اعتماد و امید در جامعه بود. هفته کتاب آن سال نشان داد که فرهنگ، وقتی با صبر و اندیشه پیش می‌رود، می‌تواند در میانه بحران‌ها نیز چراغی روشن بماند چراغی به رنگ کاغذ و نور.